14 stycznia 2021
Graby
Rodzaj grab (Carpinus) obejmuje około 30 gatunków drzew występujących naturalnie w strefie klimatu umiarkowanego Europy, Azji i Ameryki Północnej. Gatunkiem rodzimym dla Polski jest grab pospolity (Carpinus betulus) rosnący w lasach na terenie całego kraju. W kolekcjach dendrologicznych spotyka się jeszcze kilka innych gatunków grabów, które pomimo swoich walorów są jednak rzadko oferowane przez szkółki.
Charakterystyka gatunku, zastosowanie
Grab pospolity powszechnie rośnie na niżu oraz w rejonach podgórskich do wysokości 800 m. n. p. m.. Preferuje gleby żyzne, ciężkie, umiarkowanie wilgotne, wapienne. Tworzy zespoły leśne zwane grądami. W lasach mieszanych najczęściej występuje w towarzystwie dębu szypułkowego i buka pospolitego, a także klonu pospolitego, klonu jawora i lipy. Grab rośnie stosunkowo wolno, jest też zaliczany do drzew krótkowiecznych. W wieku 80-90 lat osiąga swoją maksymalną wysokość. Dożywa zwykle nie więcej niż 100-120 lat. Najstarszy krajowy egzemplarz, zlokalizowany w Gołuchowie koło Kalisza, liczy około 220 lat. Z kolei najgrubszy w Polsce grab rośnie w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie, jego obwód przekracza 4 m. Drewno grabu jest uznawane za najtwardsze i najcięższe spośród wszystkich naturalnie występujących w Polsce gatunków drzew. Jednak ze względu na falisty pień oraz dużą łupliwość (utrudniającą obróbkę skrawaniem) wartość użytkowa grabowego drewna jest niewielka.
Roślinę cenią sobie ogrodnicy. Grab pospolity od wieków był wykorzystywany w ogrodach i parkach do tworzenia formowanych żywopłotów i szpalerów. Wraz z bukiem najlepiej znosi strzyżenie i zacienienie spośród wszystkich krajowych drzew liściastych.
Grab pospolity przeważnie osiąga 15-20 m wysokości. Tworzy krótki, pojedynczy lub wielokrotny pień o nierównej powierzchni, zanikający w górnej części. Korona jest miotlasta, owalna, osiąga 10-15 m średnicy. Pień i konary pokrywa gładka, szaropopielata kora, miejscami z podłużnymi, jasnymi smugami.
Młode pędy są cienkie i wiotkie, lekko zygzakowate, zielone, z drobnymi przetchlinkami i włoskami. Liście są eliptyczne, ciemnozielone, mają do 12 cm długości i do 7 cm szerokości. Na blaszkach liściowych widocznych jest 10-15 nerwów, ich brzegi są podwójnie piłkowane a cała powierzchnia pofałdowana jak harmonijka. Kwiaty są rozdzielnopłciowe, pozbawione okwiatu, wiatropylne, rozwijają się wraz z liśćmi pod koniec kwietnia i na początku maja. Kwiaty żeńskie są niepozorne, trudno je zauważyć, są zebrane w luźne kłosy na końcach pędów. Kwiaty męskie są zebrane w zwisające, dekoracyjne kotki długości 3-5 cm. Owoce to niewielkie, owalne orzeszki o żeberkowanej powierzchni, zaopatrzone w 3-5 cm długości skrzydełka pełniące rolę aparatu lotnego. Skrzydełka są zbudowane z 3 klap, z których środkowa jest ponad dwukrotnie dłuższa od pozostałych. Orzeszki są zebrane w luźne, nastroszone, zwisające owocostany o długości 10-15 cm, dojrzewają we wrześniu i październiku. Dojrzałe owoce stanowią pokarm niewielkiego, częściowo wędrownego ptaka grubodzioba (syn. pestkojad, grabołusk).
Jesienią liście grabu żółkną, brązowieją i opadają. Ale u młodych roślin część zaschniętych liści utrzymuje się na gałęziach aż do wiosny.
Formy strzyżone
Tolerancja na silne zacienienie oraz wysokie zdolności regeneracyjne sprawiły, że grab pospolity stał się jednym z najważniejszych rodzimych gatunków liściastych stosowanych do tworzenia żywopłotów, szpalerów, łuków, labiryntów i wszelkiego rodzaju rzeźb ogrodowych. Intensywnie cięte rośliny dają liczne odrośla i pozwalają szybko uzyskać efekt gęstych zielonych ścian. Dlatego właśnie z garbu tworzy się labirynty. Największy na świecie labirynt grabowy o powierzchni 1 ha można podziwiać w Polsce, w Ogrodach Hortulus w Dobrzycy, położonych między Kołobrzegiem i Koszalinem. Labirynt ten powstał w 2003 r. z 18 tysięcy 2-letnich sadzonek grabu. Piękne grabowe szpalery i żywopłoty można podziwiać m. in. w Ogrodach Dolnych Zamku Królewskiego w Warszawie, w ogrodach pałacu Branickich w Białymstoku oraz wielu innych historycznych ogrodach i parkach.
Do zakładania formowanych żywopłotów należy zamawiać materiał szkółkarski formowany już na etapie produkcji, z rozbudowanym systemem gałęzi w dolnych partiach rośliny. Dzięki temu uzyskane żywopłoty będą zabudowane od samej ziemi. Nie należy kupować do tego celu materiału ze szkółek leśnych, gdzie siewki są uprawiane na zagonach w dużym zagęszczeniu i zwykle u dołu mają skąpą liczbę gałęzi. Takie rośliny, bez silnego cięcia, bardzo długo będą się zabudowywały.
Na rynku dostępny jest zarówno materiał szkółkarski z gołym korzeniem, który sadzi się w okresie bezlistnym jesienią lub wiosna, oraz uprawiany w pojemnikach, który można sadzić niemal przez cały rok, o ile tylko warunki pogodowe na to pozwolą. Przy zakładaniu żywopłotu jednorzędowego rośliny zwykle sadzi się w rozstawie co 20-25 cm. W przypadku sadzenia w dwóch rzędach można zastosować większą rozstawę 30x30 cm. Na rynku od kilku lat dostępne są również tzw. gotowe żywopłoty, sprzedawane na metry bieżące w modułach. To najdroższe rozwiązanie, ale pozwalające od razu uzyskać efekt końcowy. Najczęściej znajduje ono zastosowanie w zieleni osiedlowej do wytyczania granic ogródków przeznaczonych do wyłącznego użytkowania właścicieli mieszkań.
Odmiany o pokroju kolumnowym
Wysokie i wyrównane szpalery grabowe, bez konieczności cięcia, można uzyskać sadząc odmiany kolumnowe. Dostępne w szkółkach odmiany różnią się między sobą tempem wzrostu i rozmiarami koron. Najstarszą z nich jest odmiana ‘Fastigiata’, notowana w uprawie w Niemczech już w XIX wieku. Drzewo to dorasta do 15 m wysokości i 4 m szerokości, przyjmuje postać wąskiego stożka. Wszystkie gałęzie wyrastają z pnia pod ostrym kątem i są skierowane do góry.
Podobny pokrój ma wyhodowana w latach 90 XX wieku odmiana ‘Lucas’, obecnie ciesząca się dużą popularnością. Selekt ten dorasta do 10 m wysokości i 3-4 m szerokości, ma duże, zielone, błyszczące liście, jesienią przebarwiające się na żółto i bardzo długo utrzymuje się na gałęziach po zaschnięciu, aż do wiosny. W połowie XX wieku w Belgii wyselekcjonowano odmianę ‘Frans Fontaine’ o wąskiej, strzelistej koronie. Drzewo dorasta do 10 m wysokości oraz do 3 m szerokości. Wymienione odmiany są wykorzystywane w Polsce i Europie do obsadzania ulic, dróg i alei. Ze względu na nieduże korony są też chętnie sadzone w ogrodach osiedlowych, na miejskich skwerach, parkingach. Znacznie wolniejszym tempem wzrostu charakteryzuje się odmiana ‘Columnaris’ o jajowatej, bardzo gęstej koronie. Dojrzałe egzemplarze osiągają 8-10 m wysokości, a ich korony przybierają formę nieregularnej, nieco rozciągniętej kuli. Roślina ta sprawdzi się przede wszystkim w zieleni osiedlowej. Podobny pokrój, ale jeszcze wolniejsze (o połowę) tempo wzrostu, a co za tym idzie nieduże rozmiary (4-6 m wysokości), osiąga odmiana ‘Monument’.
Odmiany płaczące
Grab pospolity 'Pendula' pochodzi z Francji, gdzie był uprawiany już w XIX wieku. Jest to niewielkie drzewo pozbawione przewodnika, najczęściej szczepione na wysokiej podkładce - wówczas tworzy szerokie, płaskie korony. W przypadku roślin zaszczepionych na niskich podkładkach odmiana przybierają formę kopiastą, która z czasem wypiętrza się, osiągając po wielu latach uprawy nawet 8-10 m średnicy. Rośliny w naturalny sposób silnie się zagęszczają i wyglądają, jakby były strzyżone. Gałęzie i pędy boczne tej odmiany grabu są cienkie ale sztywne, rozchodzą się promieniście i zwieszają do dołu. Tego typu żywe zielone parasole stanowią doskonałe miejsce odpoczynku oraz zabaw dzieci, latem dają schronienie przed palącym słońcem, zimą ładnie prezentują się przykryte śniegiem. Rośliny warto sadzić w miejscach eksponowanych soliterowo.
Odmianą, którą warto wymienić ze względu na polskie pochodzenie, jest ‘Foliis Argenteovariegatis Pendula’. Roślina została wyselekcjonowana w 1905 r. roku przez Feliksa Rożyńskiego w szkółkach Zamoyskich w Podzamczu. Jest to odmiana przeznaczona do uprawy w parkach i dużych ogrodach, tworzy kuliste korony o lekko przewieszających się pędach. Dorasta do 6-8 m wysokości, a jego ozdobą i cechą charakterystyczną są biało nakrapiane liście.
Pozostałe odmian
Odmiana ‘Purpurea’ była notowana w uprawie w Niemczech już w 1783 roku. To średniej wielkości drzewo charakteryzuje się czerwoną barwą młodych liści, które jednak dość szybko zmieniają barwę na ciemnozieloną. Najładniejsze wybarwienie obserwuje się na silnie ciętych egzemplarza. Równie wiekowa i oryginalna jest odmiana ‘Quercifolia’, charakteryzująca się nietypowym kształtem liści. Jej liście są wąskie, nieregularnie powcinane, prawie klapowane, z zaostrzonymi wierzchołkami klap. Na drzewie obok liści strzępiastych mogą jednocześnie występować liście typowe dla gatunku, owalne, piłkowane. Obie odmiany nadają się do sadzenia w parkach.
Gatunki mniej znane
W warunkach klimatycznych Polski można uprawiać trzy inne mniej znane gatunki grabu, wśród których najciekawszym jest pochodzący z Japonii grab japoński (C. japonica). Drzewo dorasta do 5-8 m wysokości, ma wąskie, błyszczące liście z mocno wciśniętymi nerwami i ostro piłkowanymi brzegami. Ozdobą rośliny obok ładnego ulistnienia są cylindryczne owocostany przypominające wydłużone szyszki chmielu. Grab japoński jest oferowany przez kilka krajowych szkółek. Grab amerykański (C. caroliniana) pochodzi ze wschodnich i środkowych stanów USA. Jest to wytrzymałe na mróz i ładnie przebarwiające się jesienią drzewo. Dorasta do 12 m wysokości. Kolejny gatunek to grab sercowaty (C. cordata) charakteryzuje się sercowatą nasadą liści oraz jajowatymi skrzydełkami przylegającymi do orzeszków. Drzewo osiąga 10-15 m wysokości. Oba gatunki są rzadziej produkowane i trudno je zobaczyć poza kolekcjami dendrologicznymi.
Paweł Kudelski
Związek Szkółkarzy Polskich
