Drzewa i krzewy do zadrzewień krajobrazowych na obrzeżach miast

DRZEWA I KRZEWY DO ZADRZEWIEŃ KRAJOBRAZOWYCH NA OBRZEŻACH MIAST

mgr inż. Agnieszka Waszak, architekt krajobrazu

fot.: Ewa Łuczak (Agencja Promocji Zieleni)

Rosną pojedynczo, różnej wielkości kępami lub długimi rzędami. Wzbogacają i urozmaicają płaskie, monotonne pola uprawne i nieużytki. Są nieocenioną częścią krajobrazu podmiejskiego i rolniczego, elementem wiążącym gęsty las, miasto i otwarte przestrzenie.

Rola zadrzewień krajobrazowych.

Krajobraz podmiejski - w przeciwieństwie do miejskiego lub rolniczego - odznacza się bardzo dużą różnorodnością. Można w nim znaleźć obszary zabudowane, tereny ogrodów, sady, pola uprawne, łąki, lasy, drogi, nieużytki, różnego rodzaju zbiorniki wodne. Te wszystkie naturalne i kulturowe  składowe krajobrazu zajmują przeważnie niewielkie tereny, występuje więc tu duża mozaikowość.

Harmonijne połączenia naturalnych elementów zapewniają  korytarze ekologiczne. Tworzą je ciągi zarośli i zadrzewień śródpolnych, miedze, naturalne strumienie i rowy melioracyjne, nad którymi rosną drzewa i krzewy. Korytarze ekologiczne odgrywają bardzo ważną rolę w ekosystemie,  gdyż są drogami, którymi odbywa się migracja zwierząt sprzyjająca wymianie informacji genetycznej. Wiele gatunków zwierząt - od owadów do ssaków - znajduje tu dogodne miejsce do spokojnego życia, a także bezpieczne warunki do rozmnażania się i zdobywania pokarmu przez cały rok.

Zadrzewienia śródpolne wpływają korzystnie na mikro-klimat danego miejsca. Osłabiają siłę i  prędkość wiatru, zmniejszają również skutki ulewnych, zacinających deszczy. Chronią więc glebę przed erozją wietrzną i wodną, zabezpieczają zasiewy w czasie kiełkowania przed zbytnim przesuszeniem gleby, zapobiegają też niszczeniu upraw. W czasie upałów obniżają temperaturę powietrza i chronią przed zbytnim nasłonecznieniem.
Drzewa i krzewy rosnące między polami uprawnymi regulują gospodarkę wodną.  Przyczyniają się do oczyszczania wód gruntowych i powierzchniowych. Poprawiają także strukturę gleby, spulchniając ją korzeniami i dostarczając próchnicy. Drzewa rosnące przy ciekach wodnych wzmacniają ich brzegi - przeciwdziałają  więc wymywaniu gleby i zmianom kształtu koryta.

Szpalery drzew i krzewów, zwłaszcza rosnące wzdłuż dróg, zapobiegają tworzeniu się zasp śnieżnych, a także znacz-nie zmniejszają hałas powodowany przez samochody. Wszystkie zadrzewienia zapobiegają rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń powietrza, a także je oczyszczają, dzięki czemu to nawiewane do miast jest już czyste i świeże. Jednak nie zawsze są w stanie przezwyciężyć emisje powodowane przez przemysł, samochody i gospodarstwa domowe, co przejawia się słabszym wzrostem, podatnością na choroby i szkodniki oraz zamieraniem.

Rodzime drzewa i krzewy są również bezpośrednio wykorzystywane przez ludzi, dostarczają bowiem cennego surowca do wyrobu mebli i innych przedmiotów codziennego użytku (grab, dereń jadalny, szakłak pospolity, jałowiec pospolity) oraz drewna opałowego (wierzba iwa, grusza pospolita, grab, czeremcha, trzmielina, leszczyna). Z owoców wielu gatunków można przyrządzić smaczne i zdrowe przetwory, a pyłek i nektar jest przetwarzany przez pszczoły na miód.

Zalecane gatunki.

Znanych jest bardzo wiele ozdobnych odmian drzew i krzewów, urzekających dużymi kwiatami lub barwnymi liśćmi. Jednak do zadrzewień krajobrazowych powinno się stosować gatunki rodzime stanowiące roślinność potencjalną dla określonego siedliska.

W środowisku naturalnym występuje rozmaitość siedlisk, a do warunków panujących w każdym z nich przy-stosowane są odpowiednie gatunki drzew i krzewów. W dużym uproszczeniu można tu wydzielić grupę roślin, które będą dobrze rosły na glebach suchych, jałowych i w miejscach nasłonecznionych oraz rośliny o większych wymaganiach co do zasobności gleby w składniki pokarmowe, potrzebujących więcej wody i zacienienia.
Do pierwszej grupy zaliczamy gruszę pospolitą (Pyrus communis), która jest niezwykle cennym gatunkiem dostarczającym pożywienia ogromnej liczbie owadów oraz około pięćdziesięciu gatunkom ptaków i ssaków, m.in. jemiołuszkom, wilgom, dzięciołom, jeżom, kunom domowej i leśnej oraz zającom i sarnom. Gleby piaszczyste woli także kalina hordowina (Viburnum lantana), o interesujących owocach czerwonych przed, a czarnych po dojrzeniu, śliwa tarnina (Prunus spinosa), bardzo cenny,  gęsty, ciernisty krzew z niebieskimi owocami dojrzewającymi po przymrozkach, świdośliwa jajowata (Amelanchier ovalis) wytwarzająca odrosty korzeniowe - owocami jej żywi się borsuk i niedźwiedź brunatny. Niewielkie wymagania ma czereśnia (Prunus avium), której czerwone, soczyste owoce są przysmakiem m.in. dla kilkudziesięciu gatunków ptaków, a także jabłoń dzika (Malus sylvestris), rodząca niewielkie, żółte jabłuszka.
Na siedlisku wilgotnym i żyznym, np. nad brzegami strumieni i rowów melioracyjnych, dobrze będą się czuły: biało kwitnąca czeremcha zwyczajna (Prunus padus), dereń świdwa (Cornus sanguinea) służący jako schronienie dla zwierząt, a także bez czarny (Sambucus nigra), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), kalina koralowa (Viburnum opulus), kruszyna pospolita (Rhamnus frangula), leszczyna pospolita (Corylus avellana), suchodrzew czarny (Lonicera nigra) i pospolity (L. xylosteum), trzmielina pospolita (Euonymus europaeus), których owoce stanowią ulubiony pokarm wielu gatunkom zwierząt. Wilgotne gleby będą właściwym środowiskiem dla krajowych wierzb (Salix sp.).
Aby zadrzewienia wprowadzane przez człowieka współgrały z istniejącym krajobrazem, najlepiej podpatrzeć samą przyrodę i wzorować się na zespołach roślin tworzących naturalne zadrzewienia, powstałe samoistnie w drodze sukcesji, czyli zasiedlenia pustych skrawków ziemi, nieużytków, skarp, miedz i terenów przydrożnych. Dobór roślin zawsze powinien uwzględniać właściwości siedliska.

Formy zadrzewień

W zależności od potrzeb możemy jedynie wzbogacać o nowe gatunki zadrzewienia już istniejące lub tworzyć całkiem nowe. Wskazana jest wprowadzanie jak największej różno-rodności gatunkowej. Jest to korzystne ekologicznie, gdyż biotopy o dużej liczbie gatunków charakteryzują się większą stabilnością i odpornością na niekorzystne zmiany zachodzące w środowisku.

Jako zadrzewienia krajobrazowe drzewa i krzewy mogą być sadzone pojedynczo jako solitery, różnej wielkości kępami oraz rzędowo - jako żywopłoty lub szpalery.
Stosunkowo najmniejszy udział w zadrzewieniach powinny mieć drzewa rosnące pojedynczo. Stanowią one dominanty i charakterystyczne punkty w monotonnym krajobrazie. Jako soliter dobrze prezentuje się jedno z największych drzew rodzimych - jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), długowieczny dąb szypułkowy (Quercus robur), lipa wielkolistna (Tilia platyphyllos), której kwiaty stanowią pożytek dla pszczół, topola biała (Populus alba), wierzba biała (Salix alba) oraz jej odmiana wierzba płacząca (S. alba ‘Tristis’), wyjątkowo dobrze prezentująca się na brzegach stawów. Tego typu stare, naturalne zadrzewienia spotkać można często w rozwidleniach dróg, a także wokół przydrożnych krzyży lub kapliczek. Są to najczęściej drzewa rosnące swobodnie, może więc u nich w pełni podziwiać charakterystyczny pokrój, wygląd liści, kwiatów oraz owoców.

Inną formą zadrzewień są kępy. Składają się z kilku rosnących w grupie drzew i krzewów, najlepiej różnych gatunków. Bezpieczne miejsca gniazdowania zapewniają ptakom kępy krzewów kolczastych lub ciernistych, np. śliwy tarniny, dzikich róż, głogu lub gruszy pospolitej.
Nowozakładane żywopłoty sadzone najlepiej tworzyć z  gatunków pionierskich. W środku żywopłotu powinno znaleźć się miejsce dla drzew i silnie rozrastających się krzewów takich, jak jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) lub klon polny (Acer campestre). Obok nich mogą rosnąć niższe, bardziej ażurowe krzewy - dzikie gatunki róż (Rosa sp.), trzmielina pospolita (Euonymus europaeus) lub jeżyna (Rubus sp.). Dobrze jest sadzić po kilka egzemplarzy tego samego gatunku w grupie, starając się nie zachowywać równych odstępów między nimi. Strukturę żywopłotu mogą bardzo urozmaicić zatoczki wypełnione kamieniami, ściętymi gałęziami  lub dzikimi roślinami zielnymi.
Dzięki temu, że żywopłot stwarza odmienne warunki po stronie nasłonecznionej i cienistej, może tam znaleźć odpowiednie dla siebie miejsce więcej gatunków zwierząt i roślin zielnych, które są istotną częścią tego biotopu. Naturalne żywopłoty są bardzo pożądane na skrajach lasów oraz na dużych powierzchniach uprawnych. Optymalna odległość między dwoma żywopłotami wynosi około 200m. Żywopłot śródpolny można przycinać co kilka lat, dzieląc go na kilka odcinków i w danym roku tnąc tylko jeden wybrany.
Interesującą formą zadrzewień są żywopłoty z gęsto ułożonych ściętych gałęzi, między którymi sadzi się rzadko występujące gatunki krzewów. W miarę upływu czasu bardziej pospolite gatunki zasiedlą żywopłot - ich nasiona przylecą z wiatrem lub będą dostarczone przez zwierzęta. Do tego typu żywopłotu odpowiednie będą: janowiec barwierski (Genista tinctoria), jarząb mączny (Sorbus aria), róża gęstokolczasta (Rosa pimpinellifolia), żarnowiec miotlasty (Cytisus scoparius), wiciokrzew przewiercień (Lonicera caprifolium) i wiśnia wonna (Prunus mahaleb), a także dereń jadalny (Cornus mas), jabłoń dzika (Malus sylvestris), róża rdzawa (Rosa rubiginosa), porzeczka czarna (Ribes nigrum), wiciokrzew siny (Lonicera caerulea).

Szpalery, czyli drzewa i krzewy posadzone w jednym lub lepiej w kilku rzędach - przy drogach powinny charakteryzować się zwiększoną odpornością na zanieczyszczenia powietrza i zasolenie gleby. Odpowiednimi gatunkami będą np. Grusza pospolita (Pyrus communis), klon polny (Acer campestre) i bez czarny (Sambucus nigra). Tu także, aby zachować większą różnorodność, rośliny należy sadzić w różnych odstępach. Należy zwracać uwagę, aby nie sadzić w pobliżu dróg drzew o kruchych gałęziach, np. wierzb.
Świeżo posadzone młode rośliny, zwłaszcza w pobliżu lasów, można zabezpieczyć przed zającami i sarnami umieszczając wokół druciane lub plastykowe siatki. Należy je również ściółkować. Po kilku latach urosną i staną się częścią harmonijnego krajobrazu.