Zabezpieczenia poziome i pionowe drzew w terenach zieleni

ZABEZPIECZENIA POZIOME I PIONOWE DRZEW W TERENACH ZIELENI

Anna Skórkowska, architekt krajobrazu 

fot.: Ewa Łuczak (Agencja Promocji Zieleni)

Drzewa to żywy element krajobrazu. Są niezbędne dla zdrowego funkcjonowania ludzi, ale w warunkach miejskich ich harmonijnemu rozwojowi zagrażają, oprócz wielu innych niedogodności, zmiany w ukształtowaniu terenu i kolizje prowadzące do uszkodzeń mechanicznych.

Prowadzone w pobliżu drzew budowy i remonty budynków, sieci wod-kan czy nawierzchni często stanowią wyrok dla drzew rosnących na terenie objętym pracami. Innym, choć mniej spektakularnym, bo rozłożonym w czasie zagrożeniem, są urazy mechaniczne drzew rosnących przy trasach komunikacyjnych (zarówno ruchu pieszego jak kołowego). Jedne i drugie pociągają za sobą zamieranie drzew, wprawdzie nie zawsze natychmiastowe, ale nieuchronne. Można do tego nie dopuścić, jeśli drzewa zostaną odpowiednio zabezpieczone. Trzeba pamiętać, że strefa odpowiadająca powierzchni rzutu korony powiększonemu o 20% (lub jak chcą inne źródła: powierzchni o promieniu rzutu korony powiększonemu o 1-1,5 m) powinna być chroniona, bo w niej znajdują się aktywne korzenie zaopatrujące drzewo w wodę i składniki odżywcze. W obrębie tej strefy nie powinno się prowadzić prac wokół drzewa, zabudowywać jej nieprzepuszczalnymi nawierzchniami, nadmiernie obciążać. Jednak ? zwłaszcza w warunkach miejskich - rzadko można stworzyć drzewom takie optymalne warunki i trzeba szukać rozwiązań kompromisowych. 

Drzewa na budowie

Przepisy nakładają na prowadzących prace odpowiedzialność finansową ? za zniszczenie drzew płaci się niemałe kary pieniężne. Warto zatem dołożyć wszelkich starań, aby drzewa przetrwały uciążliwy dla nich czas w jak najlepszym stanie. Szczególnie trzeba chronić te najbardziej narażone na urazy, a więc położone najbliżej miejsca, gdzie prowadzone są prace, ale trzeba też pamiętać o innych, które znajdują się w pewnym oddaleniu. Jednak nakazy odgórne niewiele pomogą, jeśli pracownicy budowy nie będą mieli przeświadczenia, że warto to zrobić (choćby ze względu na finansową stronę zagadnienia).

Ochrona drzew na placu budowy nie wymaga szczególnej wiedzy, ani nie pochłania zbyt wiele czasu. Wystarczy trzymać się kilku zasad:

• osłaniać pnie wszystkich drzew na placu budowy, aby uniknąć ich poranienia. Można wykorzystać do tego tkaninę jutową, grube maty słomiane lub trzcinowe, ale najczęściej stosuje się ekrany z desek połączonych drutem. (fot.1) Są wytrzymałe na uderzenia, skutecznie chronią i można używać ich wielokrotnie.
• nie składować w obrębie koron drzew materiałów budowlanych, ani ziemi z wykopów, bo to uniemożliwia wymianę gazową między powietrzem a glebą, czego konsekwencją jest zamieranie i gnicie korzeni. Woda opadowa, spływając do gleby poprzez zgromadzone pod drzewem materiały budowlane wypłukuje z nich zanieczyszczenia. Dla drzewa jest to najczęściej szkodliwe. Skrajnym przypadkiem szkodzenia drzewu jest zgromadzenie pod nim worków z cementem lub wapnem, albo gruzu ceglano-cementowego, ponieważ niewiele drzew dobrze znosi glebę wapienną).
• chronić korzenie przed wysuszeniem (latem) lub przemarznięciem (zimą), jeżeli zaistnieje konieczność wykonania obok drzewa wykopu. Krawędź wykopu z odkrytymi korzeniami trzeba niezwłocznie osłonić warstwą wilgotnego torfu i tkaniną jutową lub matami słomianymi (osłonę powinno się przymocować kołkami wbitymi w ścianę wykopu) albo warstwą torfu i szalunkiem z desek. Oczywiście im krócej trwa ten stan tym lepiej. Gdy tylko jest to możliwe, należy wykop zasypać. Wcześniej warto korzenie przykryć warstwą kompostu lub ziemi urodzajnej. Trzeba pamiętać, że niedopuszczalne jest zasypywanie ich wydobytym z dna wykopu, pozbawionym próchnicy podglebiem (martwicą). Jeżeli prace obok drzewa będą trwały długo, można sprowokować drzewo do utworzenia nowych korzeni, które przejmą funkcję usuniętych. Wykop powinien być wykonany ręcznie, ponieważ koparka uszkadza nie tylko korzenie przy jego krawędzi, ale też część położonych głębiej. Korzenie - stopniowo odsłaniane - należy odcinać ostrym narzędziem i zabezpieczać odpowiednim środkiem impregnującym nieszkodliwym dla drzewa. Od strony wykopu na wbitych w dno palikach trzeba umocować siatkę metalową i tkaninę jutową lub grubą folią używaną do osłony fundamentów, która uniemożliwi przerastanie korzeni do wykopu. Przestrzeń między takim ekranem a ścianą wykopu od strony drzewa należy wypełnić wilgotną ziemią urodzajną i dbać aby nie przesychała.
• nie usuwać pochopnie dużych korzeni i konarów, bo to zagraża zdrowiu i stabilności drzewa i może doprowadzić do jego wywrócenia lub obumarcia. Jeżeli pozbawia się drzewo dużych korzeni, należy zadbać o odpowiednie (przeprowadzone przez specjalistyczną ekipę) uformowanie korony.

Trwałe zmiany ukształtowania terenu wokół drzew

W warunkach miejskich, gdzie zagęszczenie infrastruktury i zabudowy jest znaczne, zmiany poziomu gruntu w bezpośrednim sąsiedztwie drzew są często nieuniknione. Pozostaje tylko zadbać o zminimalizowanie szkodliwych skutków podwyższenia lub obniżenia poziomu terenu w bezpośrednim sąsiedztwie drzew, choć może to pociągnąć za sobą dodatkowe koszty.

Podwyższenie poziomu gruntu powoduje zazwyczaj pogorszenie wymiany gazowej i warunków wodnych, oraz obumieranie drobnoustrojów glebowych, a w konsekwencji zamieranie i gnicie korzeni. Może to prowadzić nawet do wywrócenia drzewa, zwłaszcza gdy od strony pozbawionej korzeni często wieją wiatry. Szczególnie wrażliwe na zasypanie są drzewa stare, oraz te o płytkim systemie korzeniowym. Aby zmniejszyć skutki wykonania nasypu, należy:

• oczyścić teren pod koroną drzewa z zanieczyszczeń, darni, runa, ściółki oraz starannie spulchnić glebę,
• uformować nasyp w nieckę, łagodnie opadającą w kierunku pnia albo zbudować wokół pnia studnię (murek lub półkręgi betonowe). W pozostałej części nasypu utworzyć strefy napowietrzania (promieniście biegnące od pnia i stanowiące około 1/3 powierzchni pod koroną drzewa) ze żwiru lub tłucznia. W strefach napowietrzania i na obwodzie rzutu korony ułożyć rurki drenarskie lub perforowane rury z tworzywa sztucznego. Między strefami napowietrzania rozłożyć ziemię urodzajną, w której drzewo będzie mogło wytworzyć nowe aktywne korzenie. Na terenie ogólnodostępnym warto studzienkę wokół pnia i sięgające nad powierzchnię wyloty rur napowietrzających przykryć ażurowymi kratami lub siatką metalową.
• zasilić drzewo odpowiednim nawozem wieloskładnikowym, płynnym lub o spowolnionym działaniu.
• Wierzby, topole, lipy, jesiony, klony, robinie dość dobrze znoszą podwyższenie terenu nawet o 50 cm, jednak tylko wtedy, gdy dodatkowa warstwa nie jest zbyt zwięzła. Aby zapewnić im dobre warunki, należy wokół pnia ułożyć kamienie lub tłuczeń, pod koroną drzewa rozsypać warstwę 10 cm żwiru i dopiero rozłożyć ziemię (najlepiej urodzajną, ale z dodatkiem żwiru lub gruboziarnistego piasku) i zasilić drzewo nawozem.

Obniżenie poziomu gruntu w strefie aktywnych korzeni powoduje ich zasychanie i zamieranie, a co za tym idzie, zmniejsza się ilość dostarczanych drzewu składników pokarmowych. Im bliżej pnia drzewa zostaje obniżony teren, tym jest to dla drzewa groźniejsze, bo pociąga za sobą usunięcie bądź uszkodzenie również silnych korzeni, stabilizujących drzewo w podłożu. Najlepiej, jeśli obniżanie terenu przebiega łagodnie i zaczyna się poza zasięgiem korony, ale zazwyczaj takie rozwiązanie nie jest możliwe, bo brakuje miejsca. Jeśli trzeba teren obniżyć gwałtownie, należy:

• uskok terenu formować możliwie najdalej od pnia drzewa, aby uszkodzić jak najmniej aktywnych korzeni,
• odsłonięte korzenie przyciąć ostrym narzędziem, zaimpregnować, obłożyć kompostem lub ziemią urodzajną i osłonić tkaniną jutową lub matą słomianą,
• zbudować murek oporowy (między matą słomianą a murkiem warto umieścić folię, która zapobiegnie przerastaniu korzeni przez murek),
• delikatnie (ręcznie) usunąć wierzchnią warstwę ziemi przykrywającą zachowane korzenie i w jej miejsce rozłożyć ziemię urodzajną.

Drzewa przy trasach komunikacyjnych

Sytuacja drzew, zwłaszcza w centralnych dzielnicach dużych miast, jest zła. Ogromne nasilenie ruchu kołowego i pieszego wymusza tworzenie wygodniejszych tras komunikacyjnych dla ludzi, wielu miejsc postojowych i szerszych jezdni dla samochodów. Wszystko to dzieje się kosztem zieleni miejskiej. Często samochody muszą być parkowane tuż obok pni drzew, a nawierzchnie prowadzone są tak, że dla drzew brakuje już miejsca. Dla zabezpieczenia drzew narażonych na urazy mechaniczne i cierpiących z powodu suszy, utrudnionej wymiany gazowej, braku substancji odżywczych, szuka się różnych rozwiązań. Nie wymyślono nic lepszego, niż stosowane już w początku XX wieku, osłony na pnie i kraty przykrywające podłoże przy szyjce korzeniowej drzewa. 

Zabezpieczenia poziome chroniące glebę w bezpośrednim sąsiedztwie pnia, przed nadmiernym udeptaniem, a płytko położone pod powierzchnią korzenie przed kaleczeniem, to najczęściej kratki żeliwne lub stalowe (często)galwanizowane i malowane poliestrowymi farbami proszkowymi. Oferta firm zawiera modele dla drzew młodych, w których wraz ze wzrostem drzewa wycina się lub wymienia elementy wewnętrzne oraz dla drzew dorosłych. Pojawił się też system, w którym osłonę składa się z niewielkich elementów ułożonych koncentrycznie ? dzięki temu jest elastyczna, można przykryć nią korzenie wypiętrzone przy nasadzie pnia, a w miarę wzrostu drzewa i powiększania się średnicy pnia - zdejmować kolejno wewnętrzne kręgi elementów. Minusem tego rodzaju zabezpieczeń jest ich koszt. Ograniczone budżety powodują, że gminy mogą pozwolić sobie na tego rodzaju rozwiązania zazwyczaj tylko w centralnych, reprezentacyjnych punktach miast.

Innym ? tańszym choć mniej atrakcyjnym sposobem jest budowanie krawężników wokół niecki przy pniu drzewa, wyniesionych 15-20 cm nad poziom otaczającej nawierzchni. Skutecznie zniechęca to kierowców (dbających przecież o stan ogumienia) do parkowania ?na pniu?. Trzeba jednak dbać, aby nie poranić korzeni podczas układania krawężników.

Drzewom, których korzenie przykryte są szczelną nawierzchnią, grozi susza i brak powietrza. Najlepiej, jeśli na powierzchni, odpowiadającej rzutowi korony, którą drzewo może utworzyć, ułoży się przepuszczalną nawierzchnię. Inna możliwość, która pojawiła się ostatnio, to montowanie w nawierzchni zasilaczy grawitacyjnych, grawitacyjno-wymuszonych lub wymuszonych, dzięki którym gleba jest napowietrzana i nawadniana, a drzewo może być zasilane nawozami.

Zabezpieczenia pionowe czyli osłony pni chronią korę i drewno drzew przed urazami mechanicznymi. Osłony przeznaczone dla drzew młodych nie tylko chronią, ale też stabilizują je po posadzeniu.

W sprzedaży pojawiają się osłony ozdobne, nawiązujące do dawnych wzorów, lub proste i nowoczesne. Na ulicach miast można też spotkać osłony bardzo zwyczajne, bez pretensji do dekoracyjności, ale dobrze spełniające swe zadanie.

Jedna z firm lansuje też osłony bezpieczeństwa do zakładania na drzewa przydrożne (mają chronić i drzewa i kierowców).