21 maja 2021
Kasztanowce
Botanicy i dendrolodzy wyróżniają kilkanaście gatunków kasztanowców (Aesculus) występujących naturalnie na trzech kontynentach – w Ameryce Północnej, Azji i Europie. Są to przeważnie drzewa, rzadziej wysokie krzewy, o ozdobnych liściach i egzotycznych kwiatach.
Polakom kasztanowce kojarzą się przede wszystkim z kasztanowcem pospolitym (A. hippocastanum), którego kwitnienie zwykle zbiega się z przeprowadzanymi w maju egzaminami maturalnymi. Co ciekawe, kasztanowiec pospolity nie jest gatunkiem krajowym. Naturalnie występuje od Bałkanów aż po Himalaje, a na tereny Europy Środkowej i Zachodniej trafił dzięki podbiciu tych ziem przez Imperium Osmańskie. Do Polski kasztanowiec pospolity prawdopodobnie został sprowadzony z Wiednia przez króla Jana III Sobieskiego. Niezwykłej urody drzewo zaczęto rozmnażać i sadzić wokół pałaców i dworów, obsadzać prowadzące do nich drogi, sadzić wzdłuż parkowych alei, wokół kościołów i na cmentarzach. Wykorzystanie motywów liści kasztanowca pospolitego w sztuce, zwłaszcza malarstwie i rzeźbie (liść kasztanowca stał się jednym z symboli secesji) ugruntowało postrzeganie tego gatunku jako rośliny rodzimej, wpisanej na trwałe w krajobraz parków i ogrodów.
Kasztanowiec pospolity, zwany także kasztanowcem białym, dorasta do 25 m wysokości. Tworzy dużą, jajowatą koronę. Pędy ma grube, pokryte szarą korą, zwieńczone pękatymi, brązowymi i lepkimi w dotyku pąkami. Rozwijające się z nich młode pędy i liście są pokryte rdzawymi włoskami. Liście są ciemnozielone, błyszczące, złożone z 5–7 odwrotnie jajowatych listków. Pojedyncze listki mają do 25 cm długości i do 10 cm szerokości. W maju wraz z liśćmi na szczytach pędów rozwijają się wzniesione wiechowate kwiatostany przyjmujące formę regularnych stożków, które osiągają nawet 30 cm wysokości. Białe kwiaty są zbudowane z pięciu płatków zróżnicowanej wielkości, u ich nasady widoczne są żółte i czerwone plamki.
Kultywary kasztanowca pospolitego
Spośród dostępnych w krajowych szkółkach kultywarów kasztanowca pospolitego do zastosowań miejskich przede wszystkim nadają się odmiany ‘Pyramidalis’ i ‘Umbraculifera’. Pierwsza z nich charakteryzuje się wzniesionymi konarami, początkowo ma pokrój kolumnowy, z wiekiem jej korona staje się bardziej kulista. U odmiany ‘Umbraculifera’ korona od razu jest kulista, osiąga 4–5 m średnicy. Obie odmiany rosną wolno, kwitną mniej obficie niż gatunek. Efektowne pełne kwiaty o barwie kremowej tworzy odmiana ‘Baumanii’. Jej zaletą jest sterylność – to, że roślina nie tworzy owoców i nasion, może być więc sadzona przy drogach i ulicach, których nie zaśmieca. Drzewo osiąga duże rozmiary, prawie takie jak gatunek, wymaga sporo miejsca. Interesującą, starą odmianą kasztanowca pospolitego jest odmiana ‘Memmingerii’ – drzewo to tworzy szeroką, malowniczą koronę, a obserwowane z oddali liście (szczególnie wiosną) wydają się być żółte. Oglądane z bliska liście są pokryte drobnymi, żółtymi do białawych plamami, latem robią się jasnozielone. Drzewo rośnie wolniej niż gatunek, osiąga kilkanaście metrów wysokości. Warto je sadzić w miejscach lekko ocienionych, gdyż jasne liście mogą być uszkadzane przez słońce w upalne, letnie dni. W niedużych ogrodach osiedlowych warto sadzić ciekawą odmianę o koronkowych liściach ‘Laciniata’, uzyskaną ze skrzyżowania kasztanowca pospolitego z innym, nieokreślonym gatunkiem kasztanowca. Jest to powoli rosnące drzewo o ażurowej, jajowatej koronie. Jego liście są silnie, nieregularnie powcinane, czasem do samego nerwu głównego, robią wrażenie jakby były pogryzione przez gąsienice. Drzewo to dobrze rośnie na każdej żyznej, zdrenowanej glebie. Osiąga 7–8 m wysokości.
Na koniec przeglądu odmian kasztanowca pospolitego warto wspomnieć o polskich kultywarach. ‘Alek’ to odmiana wyselekcjonowana przez Zygmunta Błachnio, interesująca ze względu na kolumnowy pokrój oraz wąskie liście, podobne do liści odmiany ‘Digitata’. Liście są nieduże, dosyć sztywne, piłkowane lub całobrzegie. Drzewo wydaje się być w mniejszym stopniu atakowane przez szrotówka, wykazuje sporą tolerancję co do zróżnicowanych warunków świetlnych i glebowych. Dobrze znosi zanieczyszczenie powietrza. Może być stosowany w zieleni osiedlowej, w niewielkich ogrodach przydomowych.
‘Franek’ to odmiana uzyskana przez Bronisława Szmita, jej liście charakteryzują się żółtokremowymi przebarwieniami. Przebarwienia są nieregularne, czasem niewielkie, a niekiedy obejmują całe liście. Drzewa rosną typowo dla gatunku, zarówno co do kształtu korony, jak i siły wzrostu. Nadają się do sadzenia w większych ogrodach, kolekcjach dendrologicznych oraz jako ciekawe uzupełnienie parków i ogrodów dydaktycznych.
Kasztanowiec pospolity preferuje gleby żyzne i dość wilgotne, stanowiska słoneczne. Jest nietrudny w uprawie, odporny na mróz, ale wrażliwy na chorobę liści – czekoladową plamistość oraz porażenie przez szrotówka kastanowcowiaczka (Cameraria ohridella) – motyla, który po raz pierwszy pojawił się w Polsce w 1998 r i od tego czasu rozprzestrzenił się na terenie całego kraju, poważnie zagrażając i ograniczając uprawę kasztanowców.
Szrotówek kasztanowcowiaczek
Żerujące w tkankach liści larwy motyla powodują przedwczesne brązowienie i zamieranie liści kasztanowców, a jesienią ponowny rozwój i kwitnienie tych drzew. W ciągu roku występują przynajmniej trzy pokolenia szrotówka. Wylot motyli i rozwój jaj pierwszego pokolenia ma miejsce z początkiem kwitnienia kasztanowców, drugie pokolenie zaczyna się rozwijać w pierwszej połowie czerwca, a trzecie na przełomie lipca i sierpnia. Szkodnik zimuje w postaci poczwarek w opadłych liściach. Jedyną skuteczną metodą ochrony drzew jest zastosowanie środków chemicznych, ponieważ grabienie i niszczenie opadłych liści, nawet przykrycie ich 10-centymetrową warstwą ziemi, tylko w niewielkim stopniu ogranicza populację szkodnika. Natomiast nie wszystkie gatunki kasztanowców są w takim samym stopniu porażane. Szkodnik najczęściej żeruje na kasztanowcu pospolitym i kasztanowcu krwistym (A. pavia), rzadziej na kasztanowcu czerwonym (A. ×carnea), kasztanowcu żółtym (A. flava), kasztanowcu gładkim (A. glabra). Dotychczas nie zaobserwowano żerowania szkodnika na kasztanowcu drobnokwiatowym (A. parviflora).
Kasztanowiec czerwony
Kasztanowiec czerwony (A. ×carnea) jest drzewem podobnym do kasztanowca pospolitego, osiąga mniejsze rozmiary, tworzy bardzo efektowne, czerwone kwiaty. Kwitnące drzewa przypominają rosnące w Himalajach drzewa różaneczników. Gatunek ten uzyskano na początku XIX w. we Francji ze skrzyżowania kasztanowca pospolitego (A. hippocastanum) z kasztanowcem krwistym (A.pavia). Szkółki najczęściej oferują tę roślinę w odmianie ‘Briotii’. Jest to piękne drzewo dorastające do 10 m wysokości o gęstej, początkowo kulistej, później jajowatej koronie. Pień i konary są pozbawione owłosienia, a pąki szczytowe są znacznie mniej lepkie niż u kasztanowca pospolitego. Liście też wyraźnie się różnią. Są zbudowane z 5–7 ciemnozielonych, błyszczących listków tworzących dłoniaste liście złożone, ale blaszki liściowe są mniejsze, wyraźnie pofalowane, na brzegu głębiej piłkowane, sztywne, od spodu prawie nagie. Kwiatostany są zbudowane z czterech (rzadziej pięciu) czerwonych płatków. Na środku dwóch górnych płatków widoczna jest wyraźna plamka w kolorze ciemnoczerwonym lub pomarańczowym. Nitki pręcików są białe, a pylniki brązowe. Kwiaty są zebrane w wiechowatych, wzniesionych kwiatostanach wyrastających na szczytach pędów. Rozwijają się pod koniec maja i na początku czerwca. W pełni kwitnienia drzewa prezentują się niezwykle efektownie i egzotycznie, wabią liczne owady zapylające. Drzewa związują nieliczne owoce. Torebki okrywające nasiona są przeważnie gładkie lub z pojedynczymi kolcami, brązowawe. Owoce dojrzewają we wrześniu.
Kasztanowiec czerwony dobrze radzi sobie sadzony na glebach mniej urodzajnych, toleruje suszę i trudne warunki miejskie, jest wytrzymały na mróz. Kasztanowiec czerwony jest też w mniejszym stopniu atakowany przez szrotówka kasztanowcowiaczka. Ponieważ zawiązuje mało owoców, doskonale nadaje się do sadzenia w miastach, przy ulicach, na skwerach.
Kasztanowiec żółty
Kasztanowiec żółty (A. flava) to gatunek pochodzący z Ameryki Północnej. W Polsce dorasta do około 15 m wysokości, tworzy lekką, ażurową koronę. Jego pędy są cienkie, nagie, pąki pozbawione lepkiej substancji, a listki mniejsze i węższe niż u kasztanowca pospolitego, jasnozielone i błyszczące, jesienią przebarwiają się na żółto. Niewielkie, żółte kwiaty są zebrane na szczytach gałęzi w gęste wiechy długości 10–15 cm. Drzewo kwitnie na przełomie maja i czerwca. Jesienią tworzy gruszkowate, gładkie, brązowe owoce. Kasztanowiec ten znosi zacienienie, może być sadzony w parkach, dużych ogrodach oraz na osiedlach. Jest to gatunek wystarczająco odporny na mróz i warty szerszego upowszechnienia.
Kasztanowiec drobnokwiatowy
Kasztanowiec drobnokwiatowy (A. parviflora) to pochodzący z terenów USA szeroko rozrastający się gatunek, przypominający bardziej krzew niż drzewo. Rośnie powoli, osiąga 3–4 m wysokości i znacznie większą szerokość. Jego dolne pędy pokładają się po ziemi i zakorzeniają, tworząc rozległą, półkulistą i ciekawą kępę o średnicy nawet 30 m! Liście złożone są z 5–7 eliptycznych, ciemnozielonych listków. Kwiaty czysto białe, z bardzo długimi pręcikami, są zebrane w wiechowate, wzniesione kwiatostany do 30 cm długości. Ten gatunek kasztanowca kwitnie w lipcu i sierpniu, najpóźniej z uprawianych u nas kasztanowców, jest zdrowy (odporny na szrotówka kastanowcowiaczka!), nietrudny w uprawie, ale wymaga dużo miejsca, by mógł swobodnie się rozrastać. Bardzo dekoracyjna roślina polecana jako soliter.
Kasztanowiec krwisty
Kasztanowiec krwisty (A. pavia) to kolejny gatunek naturalnie występujący w USA, u nas uprawiany niemal wyłącznie w odmianach. Ma dosyć wysokie wymagania względem podłoża, preferuje gleby żyzne, wilgotne, jest wrażliwy na zasolenie i zanieczyszczenie powietrza. Niemniej ze względu na niewielki rozmiary i dekoracyjne kwiaty nadaje się do sadzenia w zieleni osiedlowej. Odmiana ‘Koehnei’ dorasta do 2–2,5 m wysokości i podobnej średnicy, tworząca ładne kuliste korony. Wyjątkowo efektowne są okazy szczepione na wysokości 1–1,5 m. Oferowane w tej formie wyrastają w drzewka o kulistych lub kulistospłaszczonych koronach. Jego drobne, żółto-pomarańczowo-czerwonawe kwiaty zebrane są w gęste kwiatostany na szczytach krótkich pędów, rozwijają się w maju. Dekoracyjne, dłoniaste liście składają się z 5–7 soczyście zielonych listków, na dolnej stronie filcowato owłosionych. Bardzo oryginalna roślina polecana do sadzenia w niewielkich ogrodach w miejscach eksponowanych. Podobna do niej jest też odmiana ‘Rosea Nana’.
Paweł Kudelski
Związek Szkółkarzy Polskich
