15 stycznia 2021
Topole
Topole (Populus), pomimo nienajlepszego PR’u, to cenne dla terenów miejskich, szybko rosnące drzewa uprawiane w Europie, Azji i Ameryce Północnej.
Botanicy wyróżniają około 40 gatunków oraz ponad 200 form mieszańcowych i odmian topoli. Ze względu na szybkie tempo wzrostu, regularny pokrój oraz niewielkie wymagania uprawowe topole od dawna cieszyły się popularnością. W Polsce sadzono je masowo, zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku (mieszańce gatunków europejskich z amerykańskimi). Ponieważ rośliny te nie są drzewami długowiecznymi, żyją od 60 do 200 lat, mają kruche drewno, a w czasie burz łatwo się łamią, zagrażając przechodniom i samochodom, w ciągu ostatnich 2 dekad wiele z nich zostało usuniętych przy okazji modernizacji i rozbudowy infrastruktury drogowej i mieszkaniowej. Zastąpiono je innymi gatunkami drzew, które w warunkach zurbanizowanych niestety nie osiągają takich rozmiarów, jak topole. Z tego względu dendrolodzy i specjaliści od urządzania terenów zieleni zaczynają patrzeć na topole łaskawszym spojrzeniem, zarówno w kierunku odmian historycznych, uzyskanych przed stu czyn nawet dwustu laty, jak i tych współczesnych, o podwyższonych walorach użytkowych i ozdobnych.
Gatunki rodzime
W Polsce naturalnie występują 3 gatunki topól. Największy zasięg ma topola osika (P. tremula), zwana także topolą drżącą. Drzewo to dorasta do 25-30 m wysokości, tworzy gruby pień pokryty gładką, oliwkowozieloną, dekoracyjną korą oraz szeroką, zaokrągloną koronę. Największe dorosłe drzewa osiągają w obwodzie około 4 m średnicy. Liście na krótkopędach są ciemnozielone, okrągławe, osadzone na długich, spłaszczonych i przewężonych ogonkach, przez co poruszają się przy najlżejszym ruchu powietrza. Zupełnie inne liście wyrastają na długopędach – jajowate, u nasady sercowate, o zaostrzonym wierzchołku, osadzone na krótszych ogonkach. Topola osika jest gatunkiem pionierskim, najbardziej plastycznym ze wszystkich topól. Daje liczne odrosty korzeniowe, dzięki czemu łatwo zasiedla obszary zdegradowane przyrodniczo, nadaje się do rekultywacji hałd i terenów poprzemysłowych. Ma przeciętne wymagania glebowe i wilgotnościowe, jest w pełni odporna na mróz. Nadaje się do sadzenia w parkach oraz na terenach rekreacyjnych.
Jedną z najwartościowszych odmian topoli osiki jest wyselekcjonowana w 1911 r. w Szwecji odmiana ‘Erecta’. Drzewo to charakteryzuje się wyjątkowo wąskim, kolumnowym pokrojem, dorasta do 15-20 m wysokości. Wszystkie gałęzie boczne są ustawione pionowo a średnica koron nie przekracza 3 m. Interesującą cechą odmiany są wyraźne, ozdobne ślady po liściach, przez wiele lat widoczne na szarej korze pokrywającej pień. Liście mają do 10 cm średnicy, jesienią przebarwiają się na żółto. ‘Erecta’ jest odmianą szczególnie popularną w krajach skandynawskich, zwłaszcza w Szwecji i Finlandii, oraz w krajach bałtyckich. W Polsce jest mało znana i zasługuje na upowszechnienie. Zwłaszcza jako drzewo do sadzenia na terenach nowo budowanych osiedli, gdzie ze względu na brak przestrzeni projektanci czy wykonawcy unikają sadzenia gatunków tworzących większe korony (zacieniających mieszkania położone na niższych piętrach).
Gatunkami rodzimymi są także topola biała (P. alba) i topola czarna (P. nigra), zasiedlające wraz z wierzbami doliny rzek, tworząc łęgi wierzbowo-topolowe. Topola biała jest długowieczna i osiąga nawet 40 m wysokości, zaś obwód pnia może mieć 10 m. Taki obwód uzyskał egzemplarz rosnący w podwarszawskim Lesznie (tzw. topola lesznowska), został on uznany za najgrubsze drzewo w Polsce. Niestety w 2012 r. drzewo się złamało. Naukowcy oszacowali jego wiek na 330 lat. Europejskie szkółki oferują 3 męskie odmiany ozdobne topoli białej – wyselekcjonowaną w królewskich ogrodach Kew w Anglii ‘Nivea’ o bardziej rozłożystej koronie i srebrzystych liściach pokrytych czysto białym kutnerem („nivea” oznacza „śnieżnobiały”) oraz ‘Pyramidalis’ syn. ‘Bolleana’ – pochodzący z Azji selekt o wąskiej koronie, która z wiekiem poszerza się. Przypomina topolę włoską, ale rośnie wolniej i jest niższa (osiąga do 20 m wysokości). Odmiana ta jest odpowiednia do parków, obsadzania większych osiedli oraz promenad. Nowszą, ulepszoną formą, która w krajach Beneluxu zastąpiła odmianę ‘Piramidalis’, jest wyselekcjonowana w Holandii żeńska odmiana ‘Raket’. Drzewo w młodości rośnie bardzo szybko, docelowo dorasta do 15-20 m wysokości. Korona początkowo jest wąska, strzelista, z wiekiem robi się szersza, u dorosłych egzemplarzy osiąga 12 m średnicy. Młode liście są srebrzyste, starsze zielone, z białym, filcowym kutnerem od spodu.
Topola czarna dorasta do 30 m wysokości, w młodości ma stożkowaty pokrój, później kopulasty, nieregularny. Najgrubsze okazy tego gatunku osiągają do 8 m średnicy pnia. Ponieważ roślina preferuje gleby bardziej żyzne i wilgotne, znajduje zastosowanie głównie w zieleni parkowej. Najbardziej rozpowszechnioną odmianą tego gatunku jest ‘Italica’, zwana topolą włoską. Jej popularność w Polsce zawdzięczamy Izabeli Czartoryskiej, która w XVIII wieku sprowadziła drzewo do kraju. Swoim wyglądem drzewo przypomina włoskie cyprysy, tworzy strzeliste krony, dorasta do 35 m wysokości. Jest odmianą męską, nie tworzy puchu wokół nasion – uciążliwego w miastach. Ma niewielkie wymagania glebowe, znosi zanieczyszczenie powietrza, ale podobnie jak gatunek preferuje podłoża zasobne w wodę. Efektownie prezentuje się sadzona w formie szpaleru. Jest niestety krótkowieczna, żyje około 60-80 lat.
Mieszańce euroamerykańskie
W tej grupie topoli największe znaczenie mają odmiany topoli kanadyjskiej (P. ×canadensis), uzyskane w wyniku krzyżowania topoli czarnej (P. nigra) z topolą amerykańską (P. deltoides). Spośród ponad 100 odmian pochodzenia mieszańcowego polskie szkółki oferują kilkanaście taksonów przydatnych zarówno do sadzenia przy drogach, ale w odległości większej, niż średnica koron dorosłych drzew, jak i w parkach czy zadrzewieniach krajobrazowych.
Do sadzenia w miastach preferowane są klony męskie, nie tworzące opatrzonych puchem, lotnych nasion - bardzo uciążliwych dla mieszkańców, zaśmiecających ulice, chodniki, samochody, wlatujących przez uchylone okna do mieszkań. Wyselekcjonowana we Francji ‘Serotina’ (nazywana także topolą późną) oraz belgijska ‘Serotina Aurea’ to jedne ze starszych odmian topól (odmiana ‘Serotina’ pojawiła się w uprawie ok. 1750r!) Obie są klonami męskimi, osiągają 25-30 m wysokości, tworzą bardzo szerokie korony, mają duże, skórzaste, późno rozwijające się liście (w połowie maja), u odmiany ‘Serotina’ ciemnozielone, u ‘Serotina Aurea’ żółte. Odmiany te straciły na znaczeniu ze względu na dużą podatność na choroby. Ponad dwieście lat, ale nadal uprawiana i ceniona, ma wyselekcjonowana w Holandii żeńska odmiana ‘Marilandica’, wyróżniająca się zwieszającymi się gałęziami i często wykrzywionym pniem. Jej liście rozwijają się w kwietniu, wcześnie przebarwiają się jesienią na żółto i opadają. Niestety drzewo tworzy ogromne ilości uciążliwych nasion, dlatego jest polecane głównie do sadzenia poza obszarem zurbanizowanym. Jedną z częściej u nas uprawianych i sadzonych topoli jest odmiana ‘Robusta’, dorastająca do 35 m wysokości. Roślina wyróżnia się bardzo regularną, stożkowatą koroną. Młode liście są brązowoczerwone, starsze zielone. W odróżnieniu od ‘Marilandica’ jest klonem męskim, nie tworzy nasion, a przez to może być uprawiana w mieście. Przed wojną była rozpowszechniana przez szkółki w Niekłaniu (koło Kielc) stąd do dzisiaj spotykana jest pod nazwą – topola niekłańska.
Topole balsamiczne
Topole balsamiczne to sekcja obejmująca gatunki pochodzenia azjatyckiego, u których rozwijające się wiosną młode pędy i liście pokrywa lepka, balsamiczna substancja o przyjemnym zapachu. Przedstawicielem tej grupy topoli przydatnym i uprawianym w Polsce jest topola Simona (P. simonii) zwana także topolą chińską. Drzewo to charakteryzuje się szybkim tempem wzrostu, osiąga 20 m wysokości, tworzy grube rozpostarte konary i długie, zwisające gałęzie z licznymi, skierowanymi do góry krótkopędami. Liście są jajowate, zaostrzone na wierzchołkach, błyszczące, jesienią przebarwiają się na żółto. Topola Simona dobrze znosi warunki miejskie, toleruje gleby mniej żyzne i suche. W przypadku wczesnego rozpoczęcia wegetacji jest narażona na uszkodzenia przez wiosenne przymrozki.
Topola na medal
Nowością na polskim rynku jest topola amerykańska (P. deltoides) ‘Purple Tower’ - interesująca odmiana o niespotykanym zabarwieniu liści. Jest to średniej wielkości drzewo dorastające do 15 m wysokości, nisko rozgałęzione, o cylindrycznej koronie. Młode pędy są purpurowobrązowe, liście bardzo duże, szerokie, trójkątne, wiosną po rozwinięciu intensywnie purpurowe, później zielenieją i stają się zielonobrązowe z czerwonym ogonkiem i nerwem głównym. Odmiana ta nie jest w pełni odporna na mróz - szczególnie źle znosi zimy z wysokimi amplitudami temperatur . Toleruje przeciętne podłoża i okresową suszę. Dobrze znosi warunki miejskie, sprawdza się sadzona w zieleni osiedlowej i parkowej. W 2011 roku odmiana ta zdobyła brązowy medal w Konkursie Roślin Nowości Międzynarodowej Wystawy „Zieleń to Życie”.
Dr Wiesław Szydło
Związek Szkółkarzy Polskich
