17 marca 2020
Wszechstronne zastosowanie dereni
Dereń Cornus to zróżnicowany rodzaj botaniczny, skupiający ok. 45 gatunków drzew, krzewów i krzewinek, z których większość naturalnie występuje w strefie klimatu umiarkowanego północnej półkuli.
Krajowe szkółki zrzeszone w Związku Szkółkarzy Polskich aktualnie oferują ponad 60 odmian 12 gatunków dereni. Znakomita większość z nich, dzięki małym wymaganiom, wysokiej zdrowotności oraz tolerancji na niekorzystne warunki uprawy, znajduje wszechstronne zastosowanie w zieleni miejskiej, przydrożnej i osiedlowej – od form sadzonych pojedynczo, przez szpalery, żywopłoty, nasadzenia grupowe, po krzewy i krzewinki okrywowe.
Na żywopłot
Gatunkiem sadzonym częściej w latach PRL-u na osiedlach i wzdłuż ciągów komunikacyjnych w formie ciętych żywopłotów był dereń jadalny (C. mas), zwany też dereniem właściwym. Jest to nieduże drzewo pochodzące z południowo-wschodniej Europy, Kaukazu i zachodniej Azji. W Polsce osiąga od 4 do 7 m wysokości, tworząc szeroką, zaokrągloną koronę, ale doskonale poddaje się formowaniu. Regularnie cięty tworzy gęste żywopłoty, wyjątkowo dobrze znoszące suszę. Gatunek ten łatwo rozpoznać po bardzo wczesnym terminie kwitnienia. Pąki kwiatowe zawiązują się już latem, są kuliste, osadzone na krótkich trzoneczkach. Kwiaty pojawiają się bardzo wcześnie, na kilka tygodni przed rozwojem liści. W zależności od temperatury rośliny kwitną od marca do kwietnia, ale w tym roku zakwitły już w lutym. Kwiaty są żółte, zebrane w główkowate kwiatostany średnicy 2 cm, intensywnie pachnące, aczkolwiek wiele osób uznaje ten zapach za mało przyjemny. Kwiaty zaopatrzone są w duży dysk miodnikowy wydzielający nektar, stanowiący źródło pierwszego cennego pokarmu dla pszczół oraz innych owadów zapylających. Liście rozwijają się w kwietniu i maju, są jajowate, zielone. Owoce dojrzewają w sierpniu i wrześniu, przypominają małe, wydłużone śliwki o ciemnoczerwonej, błyszczącej skórce i wiśniowym, soczystym miąższu. Można je spożywać na świeżo, chociaż ich smak jest dosyć cierpki. W warunkach miejskich takie owoce mogą być kłopotliwe. Na szczęście rośliny prowadzone w formie ciętych żywopłotów tworzą zdecydowanie mniej owoców, które opadają bezpośrednio na glebę pod krzewami, nie brudzą więc chodników i ulic, przy których rosną. Żywopłoty z derenia jadalnego należy przycinać zimą lub latem, bowiem rośliny cięte wczesną wiosną „płaczą”. Dereń jadalny rośnie zdrowo, jest bezproblemowy w utrzymaniu, toleruje suszę, znosi silne nasłonecznienie i cień.
Warto zwrócić uwagę na odmianę derenia jadalnego o ozdobnych liściach – ‘Variegata’, u której blaszki liściowe są otoczone nieregularną, białą obwódką. Jest to jedna z najstarszych odmian tego gatunku uprawiana w Europie jako roślina ozdobna i użytkowa już prawie od 200 lat. Natomiast do warunków miejskich mało nadaje się odmiana ‘Aurea’ – jej liście są często przypalone przez słońce w trakcie letnich upałów.
Najbardziej uniwersalne
Nie bez powodu dereń biały (C. alba) jest jednym z najpopularniejszych krzewów, masowo sadzonych na terenach zurbanizowanych. Praktycznie każda jego część jest dekoracyjna – ma czerwone pędy, ładne liście, kwiaty i owoce, dorodny pokrój. Jest też odporny na zanieczyszczenia środowiska i mało wymagający – niestraszny mu nawet najtęższy mróz, wytrzymuje suszę i zalanie, a także zasolenie podłoża.
Dereń biały naturalnie występuje na terenach Japonii, Korei, Mongolii, północnej części Rosji i Chin. Gatunek tworzy wysokie krzewy porastające wilgotne lasy i zarośla. W zieleni miejskiej i osiedlowej cenione są szczególnie odmiany o barwnych liściach – białoobrzeżonych: ‘Elegantissima’ i ‘Sibirica Variegata’ oraz żółtych lub żółto obrzeżonych: ‘Aurea’, ‘Gouchaultii’, ‘Spaethii’. Warte uwagi są też nowe odmiany o udoskonalonych cechach, wyselekcjonowane m.in. pod kątem zastosowań w mieście. Dobrym przykładem jest wprowadzona do handlu pod koniec XX w., kompaktowa odmiana Ivory Halo, znaleziona jako mutacja na odmianie ‘Elegantissima’. Roślina ta jest doceniana przede wszystkim za trwały i kompaktowy pokój – można ją stosować jako krzew okrywowy, nadaje się do sadzenia w pojemnikach i, co ważne, nie wymaga przycinania. Z kolei odmiana ‘Siberian Pearls’ przyciąga wzrok dopiero jesienią jaskrawą czerwienią przebarwiających się liści, bardziej intensywną niż u gatunku, czerwoną barwą pędów oraz białymi, licznymi, drobnymi owocami przypominającymi perły.
Podobnym do derenia białego jest pochodzący z Ameryki Północnej dereń rozłogowy (C. sericae syn. C. stolonifera), stosowany w zieleni osiedlowej i przydrożnej ze względu na atrakcyjną barwę jednorocznych pędów – żółtawą lub soczyście zieloną, charakterystyczną dla odmian ‘Buddy’s Yellow’ i ‘Flaviramea’ oraz czerwoną u odmian ‘Cardinal’ i ‘Hedgerow’s Gold’.
Gatunkiem rodzimym jest dereń świdwa (C. sanguinea). Polecane do zieleni miejskiej są odmiany, u których młode pędy pokrywa czerwona kora: ‘Midwinter Fire’, ‘Winter Beauty’ oraz ‘Green Light’ u której czerwone są wierzchołki pędów, zaś ich podstawy są zielone.
Kora na starszych pędach dereni traci z wiekiem intensywną barwę. Dlatego jeśli derenie mają zdobić miejskie rabaty i parki swoimi kolorowymi pędami (zwłaszcza zimą), należy je corocznie silnie przycinać wiosną, zanim rozpoczną wegetację. W ciągu sezonu wytworzą wówczas liczne pędy o wysokości ok. 1–1,5 m, pokryte intensywnie zabarwioną korą. Należy pamiętać, że derenie dobrze reagują jedynie na cięcie młodych pędów. Krzewy starsze, po silnym skróceniu starych pędów, regenerują się dużo gorzej i dłużej, a czasem mogą w ogóle nie odbić.
Opisane gatunki i ich odmiany są krzewami tolerującymi szerokie spektrum gleb i stanowisk. W miejscach nasłonecznionych kora wybarwia się bardziej intensywnie, ale wszystkie dobrze rosną także w półcieniu, są całkowicie odporne na mróz, rzadko porażane przez choroby i szkodniki. Krzewy najlepiej prezentują się sadzone w grupach. Warto je sadzić na szerokich pasach zieleni przyulicznej lub oddzielających jezdnie, na skarpach i nasypach, rondach, w parkach i na osiedlach. Dobrze prezentują się sadzone nad brzegami zbiorników wodnych.
Awangarda
Pochodzący ze wschodniej Azji dereń kousa (C. kousa) to najodpornieszy na mróz gatunek derenia tworzący ozdobne podsadki. Dotychczas była to roślina kolekcjonerska, uprawiana w ogrodach, ale wraz z postępującym ocieplaniem klimatu i łagodnymi zimami dereń kousa może zyskiwać na znaczeniu jako efektowna roślina do parków i ogrodów osiedlowych. W Polsce jest to zwykle wysoki krzew osiągający 5–7 m o eliptycznych liściach, które jesienią ładnie przebarwiają się na czerwono. Drobne, zielone kwiaty są zebrane w główkowate kwiatostany wyniesione na szypułkach, u podstawy których tworzą się po cztery bardzo atrakcyjne, białe (różowe) podsadki długości 5–6 cm. Roślina kwitnie w czerwcu i przez ok. miesiąc zachwyca swoją urodą. Kuliste owoce po dojrzeniu są czerwone i pachną truskawkami. Rośliny najlepiej sadzić w miejscach osłoniętych. Szkółki oferują także odmiany o barwnych liściach, jednak są one mniej odporne na mróz i gorzej zimują od odmian o liściach zielonych.
Innym mniej znanym, ale interesującym i odpornym na mróz gatunkiem jest dereń niski (C. pumila). Obszar jego naturalnego występowania pozostaje zagadką. Literatura anglosaska podaje, że pochodzenie gatunku jest nieznane, z kolei w publikacjach niemieckich roślina często jest pomijana. Niemniej dereń niski był notowany w uprawie już w 1890 r. Krzew charakteryzuje się gęstym i zwartym pokrojem, dorasta do 1,5 m wysokości i podobnej szerokości. Ma jajowate, ostro zakończone liście. Młode liście są purpurowo zabarwione, interesująco kontrastując z ciemną zielenią starszych liści. Drobne, białe kwiaty rozwijają się w maju lub czerwcu. Czarne, kuliste owoce dojrzewają jesienią i są chętnie zjadane przez ptaki. Krzew preferuje gleby żyzne, umiarkowanie wilgotne, ale dobrze rośnie także na przeciętnych glebach, na stanowiskach słonecznych lub półcienistych. Gatunek jest w pełni odporny na mróz, zdrowy. Nie wymaga cięcia, bo rośnie powoli i utrzymuje zwartą formę. Sadzony w gęstej rozstawie jest atrakcyjnym krzewem okrywowym polecanym do umacniania nasypów, skarp i stosowania w miejscach trudno dostępnych.
Najbardziej wymagającym, najtrudniejszym w utrzymaniu, ale też najniższym dereniem, wyjątkowo urodziwym za sprawą białych podsadek jest dereń kanadyjski (C. canadensis). W mieście gatunek ten może być stosowany tylko w parkach, w piętrze runa, jako roślina okrywowa sadzona pod koronami drzew oraz wysokich krzewów. Ta niska krzewinka kwitnie w maju, tworząc po cztery duże, białe podsadki pod każdym kwiatostanem oraz kuliste, intensywnie czerwone i bardzo dekoracyjne owoce. Roślina dobrze zadarnia grunt, ale tylko wówczas, gdy ma żyzne, wilgotne, przepuszczalne i kwaśne podłoże.
dr Wiesław Szydło
