Xylella fastidiosa jest gram-ujemną bakterią zasiedlającą tkankę przewodzącą (ksylem) roślin – gospodarzy, przenoszoną przez owady. Dotychczas opisano cztery podgatunki tej bakterii: X. fastidiosa subsp. fastidiosa, X. fastidiosa subsp. multiplex i X. fastidiosa subsp. pauca i X. fastidiosa subsp. sandyi, a w oparciu o analizy genetyczne zaproponowano dwa kolejne: X. fastidiosa subsp. tashke i X. fastidiosa subsp. morus.
Pochodzenie i zasięg występowania
Po raz pierwszy Xylella fastidiosa została wyizolowana i opisana w Stanach Zjednoczonych w 1987 roku jako czynnik sprawczy choroby Pierce’a na winorośli oraz choroby nazwanej „phony peach disease” na brzoskwini. Badania prowadzone w 1993 w Brazylii wykazały, że jest ona także czynnikiem sprawczym różnobarwnej chlorozy cytrusów „citrus variegated chlorosis” lub choroby X cytrusów. Przez wiele lat występowanie X. fastidiosa było potwierdzone tylko w Ameryce Północnej i Ameryce Południowej. Jednak w 1994 roku bakteria została opisana także na Tajwanie jako sprawca oparzeliny liści „leaf scorch” gruszy azjatyckiej, a w roku 2000 – choroby Pierce’a na winorośli. W Europie pierwsze ognisko choroby powodowanej przez tego patogena wykryto w Kosowie w 1996 r. na winorośli, jednakże nie zostało ono później potwierdzone. W roku 2013 X. fastidiosa została odnotowana w Puglia, we Włoszech, gdzie powoduje poważne szkody w sadach drzew oliwnych. Ponadto bakterię wykryto w tym rejonie na innych roślinach – gospodarzach, głównie ozdobnych. W roku 2014 występowanie patogena zostało stwierdzone na Kostaryce i w Meksyku, a w roku 2015 – na wyspie Korsyka oraz na terenie gmin Nicei i Mandelieu-la-Napoule (Alpes-Maritimes) we Francji na krzyżownicy mirtolistnej. Dotychczas różne podgatunki X. fastidiosa wykryto na prawie wszystkich kontynentach.
Rośliny – gospodarze
X. fastidiosa obejmuje rośliny z 68 rodzin, 187 rodzajów i ponad 300 gatunków roślin. Najczęściej porażane gatunki sadownicze o znaczeniu gospodarczym dla Polski to winorośl i brzoskwinia, a także: grusza azjatycka, borówka wysoka, śliwa japońska, śliwa domowa, wiśnia, czereśnia. Spośród roślin o walorach dekoracyjnych należy wymienić: klon jawor, platan zachodni, wiąz amerykański, ambrowiec balsamiczny, dęby, klon czerwony, morwa, lawenda, rozmaryn, ligustr, a także liczne gatunki roślin dzikorosnących oraz chwastów (np.: dzikich traw, turzyc, lilii, różnego rodzaju krzewów i drzew) mogą być również gospodarzami patogena, jednak nie obserwuje się na nich objawów chorobowych.
Objawy chorobowe
Ze względu na dużą liczbę porażanych gatunków roślin X. fastidiosa może powodować różne symptomy – od niewielkich oparzeń liści do całkowitego zamierania roślin. Może także zasiedlać rośliny bezobjawowo. Ponieważ bakteria atakuje ksylem, blokując podstawowe funkcje fizjologiczne – transport wody i składników pokarmowych – najczęstsze objawy chorobowe to: chlorozy, więdnięcia, zasychanie i oparzeliny liści (głównie wierzchołków) oraz zamieranie całych roślin. W naszych warunkach klimatycznych wyraźną chlorozę i nagłe zasychanie liści można zaobserwować pod koniec lata i jesienią. Może także dochodzić do zniekształceń owoców oraz skracania międzywęźli pędów i ich wyraźnych przebarwień, a także zwijania się liści i przedwczesnej defoliacji. W wyniku rozwoju choroby zamierają pojedyncze gałęzie, a następnie całe rośliny.
Na winorośli najbardziej charakterystycznym objawem jest oparzelina liści. Najpierw pojawia się nagłe zasychanie części liścia, która następnie brązowieje, a sąsiednie tkanki żółkną lub czerwienieją. W konsekwencji zasycha prawie cały liść, którego blaszka wykrusza się i odpada, a na pędzie pozostaje tylko ogonek. Chore pędy często dojrzewają nierównomiernie, przy czym mogą na nich występować brązowe i zielone plamy. W następnych latach, zakażone rośliny rozwijają się z opóźnieniem i wytwarzają karłowate, chlorotyczne pędy. Przewlekle zakażone rośliny mogą mieć małe, zniekształcone liście z widoczną chlorozą tkanek między nerwami oraz pędy ze skróconymi mię- dzywęźlami .
Na brzoskwini młode pędy są skarłowaciałe i tworzą bardziej zielone, gęstsze ulistnienie (ze względu na krótsze międzywęźla) niż na zdrowych drzewach. Gałęzie boczne rosną poziomo lub opuszczają się tak, że drzewo wydaje się mieć strukturę jednorodną, zwartą i zaokrągloną. Liście i kwiaty ukazują się wcześnie, ale liście pozostają na porażonym drzewie dłużej niż na zdrowych drzewach. Porażone drzewa plonują gorzej, ich owoce są mniejsze, a po 3-5 latach takie drzewa stają się bezwartościowe.
Metody wykrywania i identyfikacji
Do wykrywania i identyfikacji bakterii wykorzystuje się metody konwencjonalne (z uwzględnieniem izolacji patogena na pożywki mikrobiologiczne), metody serologiczne oraz analizy molekularne. Obserwacje objawów i hodowla bakterii na specjalnych pożywkach pół- selektywnych są niezbędne dla potwierdzenia wystąpienia tego patogena. Jednak ze względu na długi czas hodowli X. fastidiosa (niektóre podgatunki rosną do trzech tygodni), w badaniach rutynowych przy dużej liczbie prób stosuje się metody serologiczne i molekularne, które można wykonać wyłącznie w wyspecjalizowanym laboratorium.
Wektory
Bakteria X. fastidiosa jest przenoszona prawie wyłącznie przez żywiące się sokami drewna owady należące do rzędu Hemiptera, podrzędu Auchenorrhyncha. Na podstawie bazy danych Fauna Europaea do gatunków o najwyższym potencjale rozprzestrzeniania X. fastidiosa w Europe zostały zaklasyfikowane: pienik olchowiec, pienik wierzbowiec, pienik ślinianka, krasanka natrawka, bezrąbek sadowiec. Ponadto, oprócz doniesienia na temat możliwości przenoszenia X. fastidiosa z nasionami owoców cytrusowych, w literaturze brak jest jakichkolwiek doniesień dotyczących innych roślin.
Biologia
X. fastidiosa rozmnaża się tylko w naczyniach tkanki przewodzącej korzeni, pędów, gałęzi i liści. Naczynia są ostatecznie zablokowane przez skupienia bakterii (agregaty), tylozy (zatyczki) oraz gumy wydzielane przez rośliny, co skutkuje zahamowaniem transportu wody i składników pokarmowych. Bakterie powodujące chorobę Pierce’a są pobierane przez owady w sposób trwały. Warunki panujące zimą mają zasadnicze znaczenie w wyznaczeniu obszarów, w których X. fastidiosa może występować w kolejnym sezonie. Choroba Pierce’a i choroba „phone disease” występują tylko na obszarach o łagodnych zimach. Przypuszczalnie wiąże się to z przeżywalnością bakterii w roślinach w okresie spoczynku. Wyniki doświadczeń z traktowaniem niską temperaturą porażonych winorośli wskazują, że mróz może wyeliminować bakterie bezpośrednio z roślin. Niskie temperatury zimą mogą również ograniczać występowanie potencjalnych wektorów patogena. Bakterie bardzo szybko rozprzestrzeniają się w nowo posadzonych roślinach winorośli. Rośliny, które są zainfekowane przez szczepienie chorymi zrazami zamierają w ciągu roku.
Ochrona roślin
Nie ma żadnych środków chemicznych do zwalczania Xylella fastidiosa. Dlatego bardzo duże znaczenie ma produkcja i sadzenie zdrowego materiału roślinnego. Jedynym sposobem jest usuwanie i palenie porażonych roślin, a także zwalczanie wektorów. Konieczne jest w tym przypadku poznanie gatunku i biologii wektora w danym rejonie geograficznym w celu zastosowania odpowiedniej i skutecznej ochrony.
Zagrożenie dla Polski
Ze względu na intensywną wymianę międzynarodową materiału roślinnego, a także ocieplenie klimatu, istnieje zagrożenie przeniesienia roślin zakażonych lub wektorów patogena do Polski. Uważa się, że rośliny porażone bezobjawowo są najważniejszym czynnikiem wprowadzenia X. fastidiosa na nowe obszary, natomiast możliwość rozprzestrzenienia patogena za pośrednictwem zakażonych owadów w przesyłkach roślin uznano za umiarkowanie prawdopodobne. W związku z istniejącym realnym zagrożeniem wprowadzenia bakterii na terytorium naszego kraju należy w pełni respektować wszystkie zasady przedstawione w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzeniania się organizmu Xylella fastidiosa.
Regulacje prawne
Xylella fastidiosa została umieszczona na liście A1 organizmów kwarantannowych Europejskiej i Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO). Dokładne regulacje oraz opis tej groźnej bakterii są zamieszczone na stronie: www.eppo.int/QUARANTINE/special_topics/Xylella_fastidiosa/Xylella_fastidiosa.htm.
W przypadku wykrycia w Polsce zasady postępowania określa Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzeniania się organizmu Xylella fastidiosa, wdrażające postanowienia Decyzji wykonawczej Komisji 2014/497/UE z dnia 23 lipca 2014 r. w sprawie środków zapobiegających wprowadzaniu do Unii i rozprzestrzenianiu się bakterii Xylella fastidiosa. Rozporządzenie określa m.in.:
1. Szczegółowe sposoby postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzeniania się Xylella fastidiosa, w tym:
a) metody zwalczania i zapobiegania rozprzestrzenianiu,
b) metody wykrywania i identyfikacji,
c) sposób wyznaczania stref, w których powinny być stosowane środki w celu zwalczania lub zapobiegania rozprzestrzenianiu,
d) warunki prowadzenia produkcji oraz przemieszczania roślin podatnych na porażenie.
2. Wymagania specjalne, jakie powinny spełniać rośliny podatne na porażenie przez organizm szkodliwy wraz ze wskazaniem wymagań, które powinny być zawarte w świadectwie fitosanitarnym, jeżeli rośliny te są wprowadzane na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub przemieszczane przez to terytorium z państwa trzeciego.
3. Rośliny podatne na porażenie przez organizm szkodliwy zaopatruje się w paszport roślin lub świadectwo fitosanitarne i poddaje kontroli zdrowotności przed przemieszczaniem lub wprowadzeniem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Paszporty
W związku ze stwierdzeniem w niektórych państwach Unii Europejskiej bakterii Xylella fastidiosa, Komisja Europejska wprowadziła środki fitosanitarne zapobiegające jej wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się w Unii Europejskiej, w tym m.in. obowiązek zaopatrywania określonych roślin w paszporty roślin.
Organizm ten, nie był dotychczas notowany na terytorium Polski. Zgodnie z przepisami prawa w tym zakresie (decyzja wykonawcza Komisji 2015/789 z dnia 18 maja 2015 r., zmieniona decyzją 2015/2417 z dnia 17 grudnia 2015 r.) obowiązkiem paszportowania zostały objęte rośliny żywicielskie, pochodzące m.in. z obszarów/państw, gdzie dotychczas organizm ten nie był stwierdzany. Wśród roślin tych, znalazły się również nowe rodzaje i gatunki, które dotychczas nie wymagały zaopatrzenia w paszport roślin. Dlatego też, podmioty zajmujące się produkcją i/lub obrotem roślinami powinny zweryfikować, czy w swojej działalności nie zajmują się wskazanymi roślinami i odpowiednio dopełnić obowiązków wynikających z ww. przepisów prawa (wpis do rejestru przedsiębiorców, zaopatrzenie roślin wprowadzanych do obrotu w paszporty roślin).
Zgodnie z ww. decyzją (art.1 lit. b) wykaz roślin żywicielskich bakterii, wymagających zaopatrzenia w paszport roślin zamieszczony został w bazie danych Komisji pod tym adresem: http://ec.europa.eu/food/plant/plant_health_biosecurity/legislation/emergency_measures/xylella-fastidiosa/susceptible_en.htm
i będzie na bieżąco uaktualniany o nowe rodzaje i gatunki roślin, po stwierdzeniu w nich ww. bakterii. Dlatego też, mając na uwadze fakt, że lista roślin wymagających zaopatrzenia w paszport roślin będzie się zmieniała, przed wprowadzeniem roślin do obrotu na terytorium UE, należy każdorazowo weryfikować jej aktualność. Obecnie na liście znalazły się:
Rośliny żywicielskie podatne na Xylella fastidiosa subsp. fastidiosa: Nerium oleander L. Rośliny żywicielskie podatne na Xylella fastidiosa subsp. multiplex Acer pseudoplatanus, Artemisia arborescens, Asparagus acutifolius, Calicotome villosa, Cistus monspeliensis, Cistus salviifolius, Coronilla valentina, Cytisus scoparius, Genista x spachiana syn. Cytisus racemosus, Genista Corsica, Genista ephedroides, Hebe, Helichrysum italicum, Lavandula angustifolia, Lavandula dentate, Lavandula stoechas, Lavandula x allardii syn. Lavandula x heterophylla, Metrosideros excels, Myrtus communis, Pelargonium graveolens, Phagnalon saxatile, Polygala myrtifolia, Prunus cerasifera, Quercus suber, Rosa x floribunda, Rosmarinus officinalis, Spartium junceum. Rośliny żywicielskie podatne na Xylella fastidiosa subsp. pauca: Acacia saligna, Asparagus acutifolius, Catharanthus, Cistus creticus, Dodonaea viscosa, Eremophila maculate, Euphorbia terracina, Grevillea juniperina, Laurus nobilis, Lavandula angustifolia, Lavandula stoechas, Myrtus communis, Myoporum insulare, Nerium oleander, Olea europaea, Phillyrea latifolia, Polygala myrtifolia, Prunus avium, Prunus dulcis, Rhamnus alaternus, Rosmarinus officinalis, Spartium junceum, Vinca, Westringia fruticose, Westringia glabra. Rośliny żywicielskie podatne podejrzewane, że są podatne na wiele podgatunków Xylella fastidiosa: Coffea
Obszary wyznaczone
Należy także wyjaśnić, że zgodnie z ww. decyzją Komisji - w przypadku wykrycia bakterii na terytorium Unii Europejskiej, ustanawiane są tzw. „obszary wyznaczone”, z których to rośliny podatne mogą być przemieszczane po zaopatrzeniu ich w paszport roślin. Jednocześnie, lista roślin podatnych, pochodzących z tych obszarów, wymagających zaopatrzenia w paszport roślin, obejmuje szerszy zakres roślin niż ww. wykaz i znajduje się w załączniku nr 1 do ww. decyzji (http://piorin.gov.pl/files/userfiles/wnf/organizmy/xylella/decyzja_xylella_scalona.pdf). Natomiast aktualny wykaz „obszarów wyznaczonych” dostępny jest na stronie Komisji Europejskiej pod adresem:http://ec.europa.eu/food/plant/plant_health_biosecurity/legislation/emergency_measures/xylella-fastidiosa/index_en.htm. Obecnie „wyznaczone obszary” zostały ustanowione na terytorium Włoch i Francji.
Opracowanie G. Falkowski na podstawie ulotki przygotowanej przez Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach oraz stron internetowych GIORiN.
